Dit opiniestuk verscheen op 23 oktober 2020 op demorgen.be met een verwijzing in de weekendkrant van 24 oktober 2020

Volgens een enquête via de app Teacher Tapp, afgenomen na de moord op Samuel Paty, zal een op de vier leerkrachten ‘omzichtiger’ zijn met gevoelige thema’s. Maar was de Franse leerkracht niet al omzichtig geweest? Hij had zijn leerlingen vooraf ingelicht: er zouden Mohammed-cartoons worden getoond. Ze konden de klas verlaten. Toch is hij nu dood.

De dader van deze aanslag – in ware IS-stijl – handelde bovendien niet in een impuls bij het zien van de cartoons. Hij werd hiertoe aangezet en opgehitst. Op sociale media woedde een haatcampagne tegen Paty’s lesmethode. Cynischer kan niet: een leraar die het idee van de vrijheid van meningsuiting wil doorgeven aan een nieuwe generatie, sterft door het misbruik van dat idee door fanatici op Facebook.

BETER GEDEISD

Houden we ons nu maar beter gedeisd? We roepen wel altijd verontwaardigd in koor dat er over onze fundamentele waarden niet te onderhandelen valt. Maar terwijl we die voordeur dichtslaan, zetten we de achterdeur vaak al op een kier. Zouden we niet beter toch rekening houden met gevoeligheden, zeker die van religieuze aard? Moeten we per se de grenzen van vrijheden aftasten? Zou een heel klein beetje zelfcensuur soms niet beter kunnen zijn?

Wat kopen we voor dat terugdeinzen? Niet veel. We spelen dan regelrecht in de kaart van extremisten. We geven het signaal dat het geweld ergens begrijpelijk is en dus niet helemáál misplaatst. Het slachtoffer had beter kunnen opletten, nietwaar… En dat is natuurlijk nonsens. Geen enkele mening, lesmethode, grap of verwensing rechtvaardigt moord en groteske barbarij als retributie.

Vanwaar die extreme reactie? Voltaire schreef het al in zijn verhandeling over tolerantie: het wordt enkel geëvenaard door de belachelijkheid van hun overtuigingen. Fanatici vrezen immers dat godsdienstige verzinsels die zij letterlijk nemen en waargebeurd achten, bij het minste onderzoek worden ontmaskerd voor wat ze zijn: prietpraat. Dat gezichts- en machtsverlies compenseren ze met bloedvergieten. Vandaar ook de ernstige dreigementen ten aanzien van wie het geloof de rug toekeert. Elke afvallige is een te vermijden blamage.

EFFECTIEF VACCIN

Maar is zelfcensuur dan geen signaal dat je de gevoeligheden van de ander respecteert? Een uitgestoken hand? Voor fanatici volstaat dat niet. Hun intolerantie is aanstekelijker dan het coronavirus. Ze nemen aan alles aanstoot en zijn enkel tevreden met de zuiverheid van een gesloten, uniforme gemeenschap – Mosul of Raqqa onder IS, het Genève van Calvijn of andere ‘steden van God’.

De open samenleving is niet gebaat met zelfcensuur, wel met het onverminderd promoten van die vrijheid op meningsuiting. Fanatici zien dat terecht als een effectief vaccin tegen de maatschappelijke ziekte die zij verspreiden. De Engelse filosoof J.S. Mill vond het essentieel dat alle ideeën, ook de zotste, kunnen circuleren. Of iets waar is, of houdbaar, of waardevol, zal wel blijken uit het publieke debat.

Tolerantie komt niet tot stand door burgers af te schermen van meningen die de hunne niet zijn. Ook niet als die hen beledigen. Alleen de confrontatie kan de eigen overtuiging bijsturen en scherpstellen. Dat wil niet zeggen dat je je niet beledigd mag voelen. Er is ook niemand die in jouw plaats mag oordelen of dat gevoel terecht of misplaatst is. De idee is dat je duidt waarom je dingen niet vindt kunnen, en dat je daarvoor jouw recht op vrije meningsuiting uitoefent.

Is er dan geen enkele grens aan de vrijheid van meningsuiting? Toch wel. In ons land is wettelijk bepaald waar een mening eindigt en waar aanzetten tot haat begint. Zo garanderen we een fundamentele vrijheid maximaal zonder dat we haatpredikers of kwaadwillige ideologen onze samenleving laten destabiliseren. Het principe is duidelijk: mensen hebben rechten, metafysische constructies en sociologische concepten niet.

ZWIJGEN IS NIET ALTIJD GOUD

Er bestaat dus niet zoiets als het recht om niet beledigd te worden. Toch heeft religie hier een historische uitzondering bekomen. Het wemelt in Europa van (restanten van) wetten die godslastering bestraffen. Wereldwijd zijn blasfemiewetten zelfs meer regel dan uitzondering. Je wordt zonder proces van je vrijheid beroofd of moet vrezen voor je leven wanneer je god in vraag stelt of diens plaatsvervangers op aarde bekritiseert.

We krijgen het steeds moeilijker om deze praktijken overal met luide stem te veroordelen als we in onze eigen klaslokalen en publieke ruimte steeds vaker zwijgen. We zijn het Samuel Paty, en elke leerkracht, verschuldigd om pal achter onze waarden te blijven staan.